info@mathlexicon.uz
QR, Nókis qalası, Ch.Abdirov kóshesi 1-úy
PlayMarket
MathLexicon
BAS MENYU
TERMINLER
BELGILEWLER
ALÍMLAR
JOYBAR HAQQÍNDA
KIRIW
Menu
Bas menyu
«Ú» kategoriya
ÚSHMÚYESHLIK
ÚSHMÚYESHLIK
[eng: triangle, рус: треугольник]
58
25.02.2024 05:05
ÚSHMÚYESHLIK
[en: triangle, ru: треугольник]
– bir tuwrıda jatpaytuǵın úsh noqattan hám usı noqatlardı jup-juptan tutastırıwshı úsh kesindiden ibarat bolǵan figura úshmúyeshlik dep ataladı. Noqatlar úshmúyeshliktiń tóbeleri dep, al kesindiler onıń tárepleri dep ataladı. Súwretlerde $A$, $B$, $C$ tóbelerine hám $AB$, $BC$, $AC$ táreplerine iye úshmúyeshlikler sızılǵan. ''Úshmúyeshlik'' sóziniń ornına geyde $\Delta$ belgisi qollanıladı, mısalı: $\Delta ABC$. Úshmúyeshliktiń qálegen tárepiniń uzınlıǵı basqa eki tárepiniń uzınlıqlarınıń qosındısınan kishi, al olardıń ayırmasınan úlken boladı. Eger bazıbir maqsetke muwapıq, úshmúyeshliktiń bir tárepi ayırıp qaralsa, onda bul tárep úshmúyeshliktiń ultanı dep, al qalǵan eki tárepi onıń qaptal tárepleri dep ataladı. Tuwrı múyeshli úshmúyeshliktiń tuwrı múyesh jasaytuǵın tárepleri ($b$-súwrette) úshmúyeshliktiń katetleri dep, al úshinshi tárepi gipotenuzası dep ataladı. Úshmúyeshliktiń (ishki) múyeshleri dep, hár biri úshmúyeshliktiń tóbesinen shıǵıwshı hám basqa eki tóbesi arqalı ótiwshi eki nurdan jasalǵan úsh múyeshke aytıladı. Úshmúyeshliktiń múyeshleriniń qosındısı $180^{\circ}$ qa teń. Úshmúyeshliktiń sırtqı múyeshi dep, onıń ishki múyeshine qońsı bolǵan múyeshke aytıladı. Úshmúyeshliktiń sırtqı múyeshi, onıń qońsılas bolmaǵan eki ishki múyeshtiń qosındısına teń. Úshmúyeshlikler múyeshleriniń qanday bolıwına qarap, súyir múyeshli (barlıq múyeshleri súyir múyesh bolǵan), tuwrı múyeshli (bir múyeshi tuwrı múyesh bolǵan), doǵal múyeshli (bir múyeshi doǵal bolǵan) úshmúyeshlikler bolıp bólinedi. Úshmúyeshliklerdiń tárepleriniń uzınlıqlarınıń qatnasına baylanıslı olar teń tárepli yamasa durıs (barlıq tárepleri teń bolǵan) hám teń qaptallı (eki tárepi teń bolǵan) úshmúyeshlik bolıp bólinedi. Úshmúyeshliktiń biyikligi dep, onıń bazıbir tóbesinen qarama-qarsı jatqan tárepke yamasa usı táreptiń dawamına túsirilgen perpendikulyardıń kesindisine aytıladı. Geyde usı kesindiniń uzınlıǵın da biyiklik dep aytadı. Úshmúyeshliktiń biyiklikleri bir noqatta - úshmúyeshliktiń orayında kesilisedi. Úshmúyeshliktiń maydanın $$S=\displaystyle\frac{1}{2}a h_{a}=\displaystyle\frac{1}{2}ab\sin C=2r^2\sin A\sin B\sin C=$$ $$=\displaystyle\frac{abc}{4R}=pr=\sqrt{p(p-a)(p-b)(p-c)}$$ formulalarınıń birewi menen anıqlawǵa boladı, bunda $a$, $b$, $c$ - úshmúyeshliktiń tárepleriniń uzınlıqları, $A$, $B$, $C$ - olarǵa qarsı jatqan múyeshler, $S$ - maydan, $R$ - sırtlay sızılǵan sheńberdiń radiusı, $r$ - ishley sızılǵan sheńberdiń radiusı, $p=\displaystyle\frac{1}{2}(a+b+c)$ - yarım perimetr, $h_a$ - $a$ tárepine túsirilgen biyiklik.
1-súwret.